Draaiboek
In het Nieuwe Testament treffen we allerlei voorstellingen, beelden en metaforen aan om de betekenis van het lijden, sterven en de opstanding van Jezus te duiden, bijv offer,  boetedoening, verzoening, losprijs, rechtvaardig maken, overwinning enz. Aan de hand van de eerste drie wil ik duidelijk maken, dat het beter is om bij de uiteenlopende voorstellingen te blijven en niet die om te werken tot een leer van de verzoening.
In de geschiedenis van de kerk is helaas wel uit die zeer verschillende voorstellingen een min of meer samenhangende leer over de verzoening¹ gemaakt. Met de beste bedoelingen uiteraard, maar zo kon de indruk ontstaan, dat er een soort plan of draaiboek klaar lag, dat door Jezus moest worden uitgevoerd en ondergaan om de verzoening tot stand te brengen. De logica en het ingewikkelde van dat plan maakten, dat voor velen de muziek uit het evangelie van de verzoening verdween.
Maar lag er wel zo'n scenario voor de verzoening klaar om door Jezus uitgevoerd te worden?

Geen draaiboek
Jezus voldeed zo weinig aan de profielschets van de Messias, dat zelfs zijn intimi slechts met de grootst mogelijke moeite konden geloven dat hij dat inderdaad was². Zijn lijden, dood en opstanding waren een nog veel grotere moeilijkheid. Dat de Messias die dingen zou ondergaan, lag niet in de lijn van hun verwachting. Ze begrepen er eerst niets van. Petrus’ wil Jezus van de lijdensweg afhouden (Mc 8: 32v). Met een opstanding rekent al helemaal niemand. De berichten van het open graf doen de leerlingen af als larie (Luc 24: 10v). Was er een verzoeningsplan bekend geweest, dan zouden de discipelen niet met zoveel onbegrip op Jezus’ optreden, lijden, sterven en opstanding hebben gereageerd.

Wat dan wel?
Op de dag van de Opstanding gaan de ogen van de discipelen open. Ze ontdekken, dat het met Jezus compleet anders is dan ze hadden gedacht. Geen mislukking, maar overwinning. Hij niet de vervloekte, maar de Rechtvaardige.  Geen dood, maar leven, verlossing, redding, bevrijding, toekomst. Ze zullen zoiets gedacht hebben als: ’wanneer Gods liefde (in Jezus) zo ver gaat dat Hij zichzelf geeft tot in de dood, dan kunnen wij niet langer volhouden dat Hij iets tegen ons heeft. Ook al is er van alles op ons aan te merken, toch wil Hij met ons verder. God is liefde'.
Zij vatten vervreemding (falen, schuld, tekort, onwil, onmacht, zonde) en verzoening niet meer kwantitatief op (alsof er iets moest worden betaald, vergoed), maar kwalitatief (op het niveau van liefde). Hun verhouding met God verandert. Niet langer een zakelijke betrekking (voor wat, hoort wat) maar een echte relatie van liefde (wederkerig en vrij). Je kunt dit gerust een Copernicaanse omwenteling noemen.

Context
Die nieuwe relatie met God willen de leerlingen met anderen delen. Maar hoe breng je dat over in een cultuur waar mensen (en ook de leerlingen zelf) zich afvragen:

1. wij hebben schuld, is die wel voldaan? of
2. wij voelen ons gevangen, hoe zijn we nu dan vrij? of
3. wij vrezen Gods toorn, hoe zou daar opeens vrede zijn?

Dat waren toen³ serieuze vragen, waar mensen onder gebukt gingen. Vragen die zij gewend waren op een zakelijke manier op te lossen: middels offers en rituelen in de tempel.

De discipelen, die sinds Pasen geloven dat God niets tegen mensen heeft, hadden kunnen zeggen, dat zulke vragen overbodig of verkeerd waren. Maar dat deden ze niet. Dat zou ook niet werken. Het onderliggende gevoel bij deze vragen zit veel te diep. Het is veel te echt om dat zo maar aan de kant te schuiven. Ze namen daarom deze gevoelens heel serieus en gingen er op in door in dezelfde beeldspraak te blijven. Ze namen dus de vraagstelling over en zeiden heel eenvoudig:

1. Jezus is de boetedoening (hilasmos), resp
2. Jezus heeft zichzelf als de losprijs (lutron) gegeven resp
3. Jezus brengt de verzoening (katallagè).

Beoordeling
Daarmee lijken ze de vooronderstelling van de anderen te honoreren:

1. we staan schuldig tegenover God en daar is boete hilasmos voor nodig resp
2. de duivel houdt ons gevangen en daar moet een losprijs voor betaald worden resp
3. God is toornig, iemand moet Hem tot vrede bewegen.

Maar dat lijkt maar zo. Ze namen die vooronderstelling alleen uit praktische, pastorale overwegingen over, niet principiëel. Ze wijzen dus in niet-optimale (zakelijke - kwantitatieve) woorden en beelden op de betekenis van Jezus. Zo willen ze duidelijk maken dat er iets nieuws is gekomen: van een kwalitatief andere, hogere orde: de liefde. Ze verkondigen Jezus als degene in wie God zijn liefde voor mensen zo overduidelijk had gedemonstreerd door (1) boete te doen, (2) een losprijs te betalen of (3) verzoening te brengen.

Gevolgen
Maar wat gebeurt er in de kerkgeschiedenis als men, of wij nu het verschil tussen praktisch en principieel, tussen kwantitatief en kwalitatief vergeten? Dan komen deze woorden, beelden en de onderliggende voorstellingen allemaal op hetzelfde zakelijk, kwantitatieve vlak te liggen. Alsof

1. Er echt een objectieve schuld is, die op deze wijze moest voldaan worden,
2. De duivel ons echt in zijn macht heeft, en er dus een losprijs moest worden betaald,
3. God toornig is en Jezus Hem op andere gedachten moest krijgen

1. De (cultische) tegenstelling schuld – boetedoening opgeheven. Voortaan geldt er een nieuw taalveld, zij spreken van de liefde.
2. De (slavenmarkt) tegenstelling gevangen – losprijs opgeheven. Zo denken, voelen en beleven we niet meer. Voortaan geldt er een nieuw model: van de liefde
3. De (sociale) tegenstelling ruzie – vrede opgeheven. Voortgaan geldt de liefde.

Trouwens, die liefde van God was er altijd al. Het is de grondslag van de wereld en de basis van het leven. Het was uit liefde voor de mensen, dat Hij de offers, rituelen en de tempeldienst had ingesteld. Een eerste voorlopig betoon van zijn liefde. Tot de volheid van de tijd was gekomen en Hij in Jezus zijn liefde eens en voorgoed op onovertroffen wijze openbaarde⁵. Maw de oudtestamentische manier om met God in het reine te komen was nooit zakelijk bedoeld, maar om de liefdes-relatie van geloofsvertrouwen en gehoorzame toewijding aan zijn wil te herstellen. Een paar teksten uit het Oude Testament om dat te laten zien:

• Ps 40:7vv Offers en gaven verlangt U niet, brand- en reinigingsoffers vraagt U niet.Nee, U hebt mijn oren voor U geopend en nu kan ik zeggen: ‘Hier ben ik, over mij is in de boekrol geschreven.’ Uw wil te doen, mijn God, verlang ik, diep in mij koester ik uw wet. (NBV21)
• Ps 51: 18v U wilt van mij geen offerdieren, in brandoffers schept U geen behagen. Het offer voor God is een gebroken geest; een gebroken en verbrijzeld hart zult U, God, niet verachten.(NBV21)
• Amos 5: 21 – 24 Ik haat jullie feesten, Ik wijs ze af, jullie samenkomsten verdraag Ik niet. De brand- en graanoffers die jullie Mij brengen aanvaard Ik niet; de vetgemeste beesten van jullie vredeoffers keur Ik geen blik waardig. Bespaar Mij het geluid van jullie liederen; de klank van jullie harpen wil Ik niet horen. Laat liever het recht stromen als water, en de gerechtigheid als een altijd voortvloeiende beek. (NBV21)
• Hosea 6: 6 Want liefde wil Ik, geen offers; met God vertrouwd zijn is meer waard dan enig offer. (NBV21)
• Spr 21: 3 De HEER heeft liever dat je eerlijk en rechtvaardig handelt dan dat je een offer brengt. (NBV21)