Inleiding
Een populair paaslied zingt: U zij de glorie, opgestane Heer, U zij de Victorie, nu en immermeer...
Desondanks is het geloof dat Christus de Overwinnaar is, in de Westerse kerk niet sterk ontwikkeld. Bij ons ziet men de betekenis van Jezus vooral in de verzoening. Dat is een groot verschil met de Oosters Orthodoxe Kerk. Hoe is dat zo gekomen?

De eerste eeuwen
Het Nieuwe Testament (NT) heeft allerlei woorden en beelden om het lijden, sterven en de opstanding van Jezus te duiden. Een heel aantal is er in dit menu (Passio) te vinden. Deze veelkleurige verzameling zag men niet als een probleem waar een samenhangende theorie bij bedacht moest worden, die al die metaforen overkoepelt. In de eerste tien eeuwen van de kerkgeschiedenis kon men met deze uiteenlopende beelden wel uit de voeten. Hier en daar bestonden weliswaar interpretatieverschillen, maar het leidde niet tot een heftig debat. Dat gebeurde des te meer met andere vraagstukken: wat van God (Vader, Zoon en Geest) en wat van Christus (en God en mens) te geloven? Het duurde meerdere concilies en vele jaren voordat men die formuleringen had gevonden waarop de wereldkerk zich verenigen kon: het Trinitarische resp het Christologische dogma.

Overwinning
Wat betreft dood en opstanding van Jezus geloofde men dat hij een bevrijding had bewerkt. Wanneer Jezus op de Paasmorgen als de levende aan zijn leerlingen verschijnt, is duidelijk dat hij de dood heeft overwonnen en met alles waar de dood voor staat: zonde, vloek, schuld, de boze machten en krachten in het algemeen en de duivel in het bijzonder. Jezus is de Overwinnaar, Christus Victor. Vele teksten in het NT lenen zich moeiteloos voor deze interpretatie (ook wel dramatische verzoeningsleer genoemd), waarbij de kerkvaders en andere uitleggers de vrijheid hadden om verschillende accenten te zetten.
Ireneüs (140 - 202) zegt bv nav Efeze 1: 9v dat God door Jezus de mensheid onder een nieuw hoofd (Christus) bijeen brengt. Jezus heeft hen vrijgekocht met zijn bloed. Vrijgekocht van de afval (zonde, dwaling). Augustinus haalt Mat 12: 29 aan: Hij heeft de sterkere geketend door de zonde te vernietigen (NBV21).  Deze beelden liggen allemaal in hetzelfde vlak van strijd en overwinning.

In de marge
Maar daarnaast kan Ireneüs ook zeggen dat Christus ons verzoend heeft. En Tertullianus (160 - 230 ) heeft het behalve over overwinning ook over boeten.
Daarentegen wijst Origenes (185 - 253) de gedachte af dat God de dood van Jezus gewild zou hebben. God is immers niet wreed.
Augustinus (354 - 430) weet van de offerdood van mensen (dochter van Jefta, martelaren), maar stelt dat de zin ervan niet te vatten is.
Het komt eerst dus niet tot een leer van ‘verzoening door voldoening’. Die zou pas later (vanaf de elfde eeuw) ontwikkeld worden: in de Latijnse kerk (West Europa). De hoofdlijn tot die tijd was Christus Victor, en zo is dat in de Oosterse Kerk nog steeds.

Verschil Oost en West
Deze ontwikkeling staat in verband met een verschil in mentaliteit. In het Oosten is men filosofischer aangelegd (wat is het wezen, de essentie, of de natuur van de zijnden of dingen), in het Westen is men juridischer (wet, recht, schuld, straf, boete). Dat zie je terug in de volgende punten:

• Overal is de dood het grote probleem, de verschillen ontstaan in de uitwerking.
  In het Oosten betekent de dood ondergang van het wezen van een mens. Valt daar aan te ontkomen? Is er een kans van  onsterfelijkheid?
  In het Westen is de sterfelijkheid problematisch vanwege het oordeel over zondige mensen, hun schuld en de dreigende straf. Daar wordt de vraag 'hoe krijg ik een genadige God?' (Luther).
• Het gevolg is dat men in het evangelie verschillende dingen beluistert:
  In het Oosten ligt de nadruk op de geboorte van Christus, het wonder van de vereniging van de menselijke natuur en de goddelijke natuur. Jezus werd wat wij zijn, zodat wij zouden worden wat Hij is, zeggen in allerlei varianten Ireneüs,  Clemens, Tertullianus, Athanasius en andere kerkvaders. (vgl 2 Pe 1: 3v; 2 Kor 5: 21); Het gaat om de vergoddelijking - theosis (Gr), deïficatie (Lat) - van de mens.
  In het Westen komt steeds meer het accent te liggen op wat God in het lijden en sterven van Jezus voor ons doet: het delgen van onze schuld, plaatsvervangend lijden, het bewerken van de verzoening.
• En groeit een verschil in de waardering van Jezus:
  In het Oosten draait het vooral om de persoon van Christus: zijn twee naturen
  In het Westen komt de nadruk op het werk van Christus te liggen: wat hij voor ons bewerkt.

Losprijs
De hoofdlijn in de Oude Kerk is die van Jezus die overwint en bevrijdt. Ze vindt daarvoor in vele teksten van het Nieuwe Testament ondersteuning, bv Joh 12: 31, 1 Joh 3:8b, Hebr 2: 14v, Luc 10: 18, Kol 4: 14, Opb 1: 5 enz¹. Het lijkt op een tweede exodus: ooit had Mozes de Israëlieten uit Egypte geleid; nu heeft Christus de mensen bevrijd uit het dodenrijk.
Hoe heeft hij dat gedaan? Voor een antwoord wijzen de kerkvaders vooral (er zijn ook andere teksten) op Mc 10: 45 = Mat 20: 28 waar Jezus zegt ...want ook de Mensenzoon is niet gekomen om gediend te worden, maar om te dienen en zijn leven te geven als losgeld voor velen.’ (NBV21). De straf van zonde is de dood. Maar Jezus was zonder zonde. Dan is zijn dood niet rechtmatig. De duivel moet hem laten gaan. De poorten van het dodenrijk zijn niet meer gesloten.
Een variant hierop heeft het over een goddelijke list. Om de mensen te bevrijden komt de Zoon als een mens onder de mensen. De duivel wordt misleid om zich te vergrijpen aan de Zoon van God die zonder zonde is, zoals een vis in het aas aan een haakje bijt. Er zijn ook kerkvaders die het in het midden laten wie er wat aan wie betaalde.

Bezwaren
Ansemus van  Canterbury (1033 - 1109) zou bezwaar maken tegen deze opvatting:

• De duivel heeft helemaal geen rechten (op de mens) die door God gerespecteerd zouden worden door een losprijs te betalen.
• Een list is beneden Gods waardigheid

Door de eeuwen heen zijn er nog tekortkomingen van het Christus Victor model naar voren gebracht:

• God en de satan of duivel komen op hetzelfde niveau tegenover elkaar te staan: dualisme
• Kan de menselijke verantwoordelijkheid voor zonde en kwaad wel zwaar genoeg wegen?
• Stimuleert dit model de vernieuwing of heiliging van de levenswandel wel voldoende?
• De bijbelse teksten die over verzoening en offers komen in dit model niet tot hun recht.

Anselmus komt tot de tegenovergestelde opvatting dat de losprijs door God (in Jezus) aan God werd betaald. Anselmus stelt dat verzoening tot stand komt door voldoening (satisfactio).

Waarom niet in het Oosten?
R. Roukema² legt uit dat een losprijs in de vorm van een mensoffer aan God betalen, in het Oosten op onoverkomelijke bezwaren stuit. Men herinnerde zich maar al te goed de mensoffers die soms aan goden of demonen gebracht werden om een dreigende ramp af te wenden. Die heidense praktijken vond men zo vreselijk, dat men niet wilde dat God daarmee geassocieerd werd. De losprijs - het leven van een kostbaar mens - kon dus onmogelijk aan God betaald worden.

Vervolg
In het Westen domineert vanaf de elfde eeuw een andere opvatting over de redding die Christus bracht. Niet bevrijding van de dood door een losprijs, maar wegdoen van schuld door voldoening: Jezus lijdt en sterft voor ons, hij draagt de straf in onze plaats. Toch is de Christus-Victor nooit helemaal verdwenen. Gustav Aulén en anderen wijzen die nog bij Luther aan, maar er zijn er ook die het niet met hem eens zijn.
Het geloof dat Christus een beslissende overwinning heeft behaald en dat zijn bevrijdende werk in de geschiedenis doorgaat, leeft ook sterk bij J. Chr. Blumhardt (1805 - 1880). ‘Jesus ist Sieger’ was zijn leus die hij zag bevestigd in oa gebedsgenezingen. In de 20-ste eeuw is het vooral de charismatische beweging die in dat spoor verdergaat. Het motief van de overwinning leeft ook sterk in de bevrijdingstheologie.
Tom Wright benadrukt eveneens dat God - door het lijden, sterven en de opstanding van Jezus - de beslissende overwinning heeft behaald en zo een nieuwe, wereldwijde (tegen)beweging op gang heeft gebracht van mensen die Jezus willen volgen en er een alternatieve levenswijze proberen op na te houden.
Recent brak R. Sonneveld³ een lans voor de Christus Victor opvatting. Die zou volgens hem een zeer welkom alternatief zijn voor de Westerse opvatting van verzoening door voldoening. Die is weliswaar op papier heel genuanceerd, maar in catechese en prediking zou die vaak versimpeld worden voorgesteld en in de praktijk zouden christenen er een akelige karikatuur van de verzoening op na houden die de vreugde van het geloof in de weg staat.
Ab Ridder probeert de diverse verzoeningstheorieën te combineren tot een alternatief model.⁴

Actueel
Voor wie in deze postmoderne tijden onder de indruk is van de onpersoonlijke machten en krachten in de samenleving (economie, politiek, media, tijdgeest), is de vraag niet meer ‘hoe krijg ik een genadige God’ (Luther), of wat is je enige troost in leven en in sterven?’ (Catechismus). Voor hem of haar zal de ‘verzoening door voldoening’ opvatting niet heel relevant lijken. Zij willen weten hoe er in deze wereld zinvol valt te leven. Het antwoord zou kunnen zijn dat Jezus de machten geweldloos, lijdend, stervend bestreed en overwon (Pasen). Een invalshoek voor het evangelie met heel oude papieren.

----
¹ Maar ook de kerkgeschiedenis levert 'bewijs': de overwinning van Christus zet zich tegen de verdrukking in door in de groei van de kerk. Een gevangen Paulus brengt in de hoofdstad van het Romeinse Rijk het evangelie (Hnd 28). Drie eeuwen later zijn de bewoners van de stad gewonnen voor Christus.
² lezing te zien en te beluisteren op weetwatjegelooft.nl
³ lezing te zien en te beluisteren op weetwatjegelooft.nl
⁴ Ab Ridder, Jezus' dood. Een alternatief interpretatiemodel. Amsterdam 2015.